Chaos: onhandig of behulpzaam?

Een tijdje geleden werd mij gevraagd of ik een workshop kon verzorgen op de Inspiratiedagen van Voetstappen in het Veld, waarbij ik kon kiezen uit verschillende thema’s.

Een thema wat er voor mij uitsprong was Chaos. Ik heb er wel iets mee en besloot een experiment aan te gaan voor deze inspiratiedagen.

De voorbereiding nam, net als de workshop, een bijzondere vorm aan.

En nu sta ik voor de moeilijke taak om een gestructureerd blog te schrijven over mijn systemische experiment over chaos. Nu kun je je afvragen waarom het gestructureerd zou moeten zijn. Het simpele antwoord is, dat het makkelijk is voor de lezer, het geeft een bepaalde voorspelbaarheid en daarmee neemt het een drempel weg. Kop-romp-staart. Het geeft gemak en comfort. Ordening geeft een gevoel van zekerheid.

Maar wat nou als we het concept van een goed blog eerst zouden afbreken? Niets kop romp staart, geen mooie zinnen, geen pakkend begin of concluderend einde? Ben je er dan nog als lezer?

Kun je dan verblijven in dat wat er ontstaat? Als we van links naar rechts gaan en weer terug, zonder richting, kun je je dan overgeven aan wat zich in jou aandient?

Laten we het eens proberen.

Ik gaf vier woorden. (bron: Simon Robinson)

                         DESTRUCTION

CONTROL                                           CHAOS

                             ORDER

De auteur plaatst ze naast elkaar, ik plaatste ze zoals hierboven. Met een verbindingslijntje, maar zonder richtingsaanduiding.

In het gebied tussen Chaos en Order ligt (wat Simon Robinson) noemt: ‘Chaorde’, oftewel het chaordische veld. Chaos zelf is pure levensenergie, wat nog alle kanten op kan. In feite is het een bundel van mogelijkheden. Orde is een structuur waaraan we o.a. veiligheid kunnen ontlenen. Precies ertussen ligt het gebied van de chaorde. Het is de geboortegrond van creativiteit, van innovatie, van emergence, van verwondering. Het chaordische veld.

Een interessant uitgangspunt.

Het klinkt als het gouden ei voor een systeem dat vast zit. Bijvoorbeeld voor een individu, maar ook voor teams, organisaties, of voor grote, complexe onderwerpen als de woningmarkt, de jeugdzorg of onderwijs. Alleen blijft de vraag over: Hoe moet je dit inzetten? Kan dat? Kun je chaos oproepen? Of een beetje chaos? Of moet je eerst langs destructie? Of een beetje destructie?

In de hoek van de ruimte zat een deelnemer. Haar inbreng ging over het overwaarderen van innovatie en creatie. “Er moet altijd iets mooiers, beters of iets uit voort komen. In het westen gaat vooral om vooruit, naar licht en leven. In het oosten is de dood, de destructie veel meer ingebed in het leven. De dood hoort erbij.”

Dit bracht mij op de gedachte dat we binnen organisaties wel een afdeling innovatie hebben, maar geen afdeling destructie. Overigens heeft destructie andere kwaliteiten dan disruptie. Disruptie gaat over iets onderbreken, iets ontwrichten. Het bestaande ontwrichten, waarbij elementen verloren gaan en mogelijk een deel van blijvende elementen zich kunnen herschikken, aangevuld met nieuwe.

Destructie gaat over cellen kapot maken, afbreken. Zodanig dat het niet meer in de oude hoedanigheid terugkomt. Het is de compost waarin zaadjes weer kunnen ontkiemen.

Ik zit me af te vragen hoe zo’n afdeling destructie eruit zou kunnen zien. Waar kunnen ze zich mee bezig houden? Welke mensen worden daarvoor aangenomen? Welke plek krijgen ze in de organisatie? Afdeling ‘Bestemming Bereikt’, voor dat wat klaar is in de organisatie mee helpen klaar te zijn. Een afdeling. Een visie. De boel opdoeken. Bepaalde regels.

Naast de creatiespiraal een afbreekspiraal.

Kapot maken kan bijvoorbeeld behulpzaam zijn bij een double bind. Als het zó vastzit in een organisatie of een groter systeem, dat welke beslissing je ook neemt het direct weer vast komt te zitten aan de andere kant; dan is destructie mogelijk de enige uitweg. Helemaal afbreken, niets bestaat meer van wat het was of hoe het zou moeten zijn, niet boventallig, niets, zodat er weer nieuw leven kan ontstaan. Mogelijk ontstaat er dan chaos, daarna chaorde en het gaat vanzelf weer richting orde en controle.

Of is, zoals we nu doen, veranderen binnen de marges ook mogelijk? Kunnen we dan alsnog chaorde opzoeken, opwekken, inzetten en voor ons laten werken?

Het was stil in de ruimte. Best vaak en lang. We waren al een tijdje onderweg. “Ik had verwacht dat er keiharde muziek op zou staan tijdens dit experiment,” begon een deelnemer. “Er veel geluid en drukte om me heen zou zijn, maar het is eigenlijk heel stil en iedereen laat elkaar netjes uitpraten. En toch is er chaos.”

Aan de overkant reageerde een man. “Ik vind dit heel lastig. Innerlijk gaat het alle kanten op en krijg af en toe zelfs een beetje een paniekgevoel.” Hij werd weer stil en ademde uit. “Maar ik ben er weer.”

Chaos hebben of creëren vraagt ergens dat men blijft deelnemen. Een bewuste en actieve instap: ik neem deel. Inclusief alles wat dat betekent. Dóór de stilte, door de ruis, door het gepercipieerde comfort en – discomfort. ‘Ik blijf’ is het enige houvast wat een leidinggevende kan geven in zo’n situatie.

Sommige stoelen stonden kriskras door de zaal. Andere stoelen stonden in een rijtje. De afwijking van het ‘normale’ gaf het brein al een impuls. “Huh, dit beeld klopt niet met wat ik ken,” mompelde een vrouw toen ze binnenkwam. Waar dan te gaan zitten? Als ik in het rijtje ga zitten, dan klopt het misschien nog een beetje. Maar dan blijven nog steeds die andere stoelen daar raar staan. Als ik daarop ga zitten kijk ik naar de muur. Dat voelt helemaal niet fijn. Maar als Maaike toch niet op die open plek gaat staan, dan maakt het misschien niet meer uit.

Het gaat te ver om hier een neurologische verdieping in te brengen, maar ook onze hersenen hebben iets met chaos. Of beter gezegd: hebben misschien niets met chaos. Om te overleven wordt er continu gescand of het veilig is. Een beeld of situatie wat niet matcht met eerdere ervaringen kan een impuls zijn om een vernieuwde strategie te activeren, om toch (vlot) te kunnen doorgaan in een onveilige situatie.

Zo ontstond er ook redelijk snel een nieuwe status quo. Niemand verplaatste zich, niemand begon te zingen of te dansen. Het onderwerp mocht van links naar rechts, innerlijk mocht het van boven naar onder, maar niemand kwam aan de omstandigheden. Totdat ik opmerkte dat daar geen verandering in plaats vond. Een lichte verschuiving vond plaats.

Hoe lang kan chaos duren? Hoe lang kun je daar samen in verblijven?

Hoe weet je dat je daar (nog) bent?

Als begeleider van de workshop heb ik vaak op mijn handen moeten zitten. Om de chaos zijn werk te laten doen. Het was zo verleidelijk om sturing te geven, of een oefening te verzinnen waardoor er weer een vorm van structuur zou zijn. Toen de tijd bijna verstreken was nam de onrust verder toe. In mij, maar ook in de deelnemers. Geen eindconclusie, geen afronding, maar een open eind.