Bestaansrecht of bestaansplicht?

Nogal wat mensen benoemen tijdens systemische coaching dat ze het gevoel hebben geen bestaansrecht te hebben. En ik heb er zelf ook lang mee geworsteld, vanuit de ingeslepen gedachte dat wanneer mijn broer die na drie dagen overleed had geleefd, ik mogelijk niet geboren was.

Bij mensen die na een geaborteerd kind geboren zijn, blijft vaak ook zo’n levensbepalende gedachte hangen: “Als die geen recht op leven had, dan ik ook niet…” En er zijn genoeg andere ‘redenen’ dat iemand het gevoel kan hebben niet te mogen bestaan. Wanneer je als kind bijvoorbeeld steeds te horen krijgt dat je niets waard bent, of beter niet had kunnen bestaan, of wanneer iemand bijvoorbeeld seksueel misbruikt is, of andere traumatische ervaringen heeft opgelopen.

En toch, als een volwassen iemand naar mij toe komt voor een coaching confronteer ik diegene ermee dat zij of hij bestaat, punt.

Maar wat is eigenlijk bestaansrecht? Wie bepaalt of je recht hebt op bestaan en wie of wat geeft je bestaansrecht?

De negentiende-eeuwse Franse filosoof Ernest Renan zegt: “Een staat heeft bestaansrecht wanneer individuen bereid zijn hun eigen belangen op te offeren voor de gemeenschap die zij vertegenwoordigen. In tegenstelling tot zelfbeschikking is het bestaansrecht eerder een eigenschap van staten dan van volkeren.”

Aha, bestaansrecht slaat dus op iets – een staat, een organisatie – dat geconstrueerd is door mensen. Van een bedrijf of afdeling kun je zeggen dat het geen bestaansrecht heeft. Dan is het niet meer van toegevoegde waarde, bijvoorbeeld omdat het niet meer winstgevend is, of achterhaald is.

Zelfbeschikking betekent het kunnen en mogen maken van je eigen keuzes. In Nederland heeft ieder individu het recht om keuzes over zijn of haar eigen leven te maken, of het nu gaat over opleiding, werk, partnerkeuze of religie.

Toen ik deze twee uitleggen las, werd me helder dat twee begrippen – bestaansrecht en zelfbeschikking – wat door elkaar zijn gaan leven. En zoals Renan het beschrijft, is bestaansrecht dus een afspraak voor geconstrueerde gehelen, zoals een staat of organisatie. Bestaansrecht gaat dus niet over personen.
Maar veel mensen zijn opgegroeid in een omgeving waar ze weinig keuzevrijheid ervaren hebben. Zeker bij misbruik, maar ook heel dwingende ouders of bijvoorbeeld langdurig gepest zijn kunnen het gevoel van zelfbeschikking vermorzelen. Dan kan het gevoel ontstaan dat je geen recht hebt om te bestaan.
Maar wie moet jou dat recht dan geven? En juist de gedachte dat je afhankelijk bent van de toestemming van anderen om te mogen bestaan, houdt je in de klem.

“Als je volwassen bent heb je bestaansplicht,” floepte er dus uit mijn mond toen een vrouw van ver in de zestig zei geen bestaansrecht te hebben. Je bestaat, dus jouw bestaan nodigt jou uit te leven en bij te dragen aan de maatschappij waarin je leeft. Dat is de bestaansplicht van volwassen mensen. Jouw eigen bestaan vol nemen is echter meer denken in ‘zijn’ dan in ‘doen’.

Denken dat je geen bestaansrecht hebt houdt je in de kind-illusie. (En ik werk niet met een kind maar met de volwassene die bij mij komt voor coaching.) In de kind-illusie dat je alleen maar mag bestaan als je heel erg je best doet, of alleen als je je ouders gelukkig maakt, of alleen als je dode zusje weer zou leven (en jouw illusie in het jezelf geen bestaansrecht geven zou haar tot leven wekken?), of alleen als je vader je de toestemming geeft. Je illusies houden je in de afhankelijke kind-positie.

De realiteit is echter dat je bestaat, ook al deed je niet beter je best dan je kon, ook al waren je ouders ongelukkig, ook al is je zusje dood, ook al krijg je nooit toestemming van je vader.

Denken dat je ergens geen recht op hebt houdt je in een slachtofferrol en houdt je passief. Op den duur verwordt dat vaak passief agressief, een aanklacht tegen het leven. Misschien wel een aanklacht tegen alle anderen. En dat leidt dan weer tot sluipend afgewezen worden.

Jouw bestaan verplicht je om actief onderdeel te zijn van het grotere geheel, om het Bestaan te nemen. Om naar buiten te kijken en naar buiten te treden. De bestaansplicht vraagt je om het leven vol te nemen, waarna je ook weer veel bij te dragen hebt. Je hebt de verplichting om je eigen waarde te ‘nemen’, zodat jouw waarde zich toevoegt aan het grotere geheel. Zelfs zonder dat je precies kunt omschrijven wat jouw waarde is…