Pippi Langkous en Radicalisering

Een workshop om radicalisering vanuit systemisch perspectief te onderzoeken

Maaike van der Heiden en Yvonne Lonis, beiden doorkneed in systemisch werk én werkzaam voor het ROR (Rijksopleiding Instituut tegen radicalisering), hebben met een flinke aanloop in februari een eendaagse workshop over dit onderwerp gegeven.

Hoe kun je systemisch naar radicalisering kijken? Waar is radicalisering een oplossing voor? Wat zijn de goede redenen van het overlevingsmechanisme van het systeem?
Dit waren de onderzoeksvragen voor de workshop.

Yvonne: ‘In de voorbereiding gebeurde er al van alles. Ik heb de hele tijd twee bewegingen gevoeld in mijzelf. Aan de ene kant een voorwaartse beweging, die ik vertaalde met: Ja, ik wil dit onderzoek aangaan en tegelijkertijd een terugtrekkende beweging: Nee, ik wil het niet. Maaike had een vergelijkbare reactie. Het voelde als een patroon van polariteiten. We hebben in de voorbereiding ook nog overwogen om polariteiten het onderwerp van de dag te maken.
Onze eigen patronen: We doen het gewoon…en de uitspraak van Pipi Langkous: “Ik heb het nog nooit gedaan, dus ik zal het wel kunnen”, maakte dat we doorgingen met de voorbereidingen’.

De 17 deelnemers waren van het veld van radicalisering (hadden er mee te maken in hun werkveld) én mensen uit verschillende systemische velden. Een gemengde groep dus. Dit was ook onze wens; het zou het onderzoek van verschillende kanten voeden. Vanuit volledig niet-weten zijn we gestart.

Dynamiek van de dag:
Al tijdens de inleiding over hoe je naar radicalisering kunt kijken, ontstond er discussie. Maaike en ik hadden vanuit de trainingen van het ROR een definitie gebruikt. Radicalisering is de toenemende bereidheid om (ingrijpende) veranderingen na te streven in de samenleving, welke op gespannen voet kunnen staan met de democratie. Bijvoorbeeld via religie, links- en rechtsextremisme of dieren/milieu activisme.

Een eerste inzicht meteen al is hoezeer definities en labels op zich al radicaliserend kunnen werken. In elke definitie wordt ook iets buitengesloten. En als je goed naar deze definitie kijkt, zit er al een polariteit in. Hoe kunnen we maatschappelijke vraagstukken benoemen zonder dat het patroon ín dat vraagstuk onbedoeld versterkt wordt?

Niet alleen bij de definitie ontstond discussie, maar de gehele dag door. ‘Ja maar’ werd vaak uitgesproken, evenals ‘Ik heb daar een ander idee bij’. Over verschillende perspectieven op radicalisering (in jezelf of de samenleving), over praten (verbaal verkennen) en doen (mini-opstellingen en oefeningen).

Het leek erop dat iedereen elkaar in de onderstroom snapte, maar er geen consensus kon worden gevonden over de vorm. In woorden verloren we elkaar, leek de onderlinge verbinding verbroken. Wat een prachtige spiegel is van de maatschappij; ergens begrijpt iedereen het ontstaan van een on-rechtsgevoel, maar zodra we het moeten hebben over de juridische- of veiligheidsaspecten of aanpak, verliezen we elkaar. De groeperingen die onder de titel ‘radicaal’ vallen, voelen zich hierdoor miskend en buitengesloten en herkennen zich hierin niet. Of andersom; ze worden zonder wil en inspraak ingesloten in het demagogische gebied van radicalisering en willen daarvan uitbreken.

Het patroon van polariteiten was vol in de zaal. En ondanks dat we dit hebben benoemd lijkt het erop alsof we er niet aan voorbij zijn gekomen.
Wat het ons wederom heeft geleerd is dat een patroon van polariteiten erg hardnekkig is. En wellicht is het een illusie om voorbij een patroon te komen als je beide kanten nog niet begrijpt, doorvoelt. Het is nodig om beide polen heel erg te doorvoelen, te begrijpen én voor waar te accepteren, voordat het mogelijk is om naar een meta-niveau te komen en überhaupt aan interventies te denken.
Alle maatregelen die van binnenuit de polariteit genomen worden hebben tot effect dat ze de polariteit versterken.

In de samenleving zijn drie systemische mechanismen werkzaam, die regelmatig tegen elkaar in werken:
Het eerste mechanisme is het mechanisme dat gaat over wat er wel en niet bij mag horen. Ons rechtssysteem is daar onder andere op gebaseerd: wat er niet bij hoort wordt op- of buiten gesloten.

Het tweede mechanisme, de overleving van het systeem, zorgt dat er patronen in de samenleving ontstaan. Die zorgen ervoor dat zo veel mogelijk voorspelbaar is en de wereld vooral doorgaat zoals die is.

Het derde mechanisme, evolutionair, is disruptief en geeft wake-up calls over wat er voorbij is in de samenleving en wat er voor nieuws nodig is.

Duidelijk werd dat radicalisering vanuit een evolutionair voortlevingsmechanisme kan voortkomen. Dat is het voortlevingsmechanisme dat rammelt aan bestaande patronen in een samenleving.
Iemand zei zo mooi: “Zonder revolutie geen evolutie”. Dat hebben we gevoeld. Ook het daderschap in de teamopstelling had de kwaliteit van een voortstuwende kracht. Zouden we het daderschap in de radicalisering nodig hebben om evolutionair verder te komen?

Tegelijkertijd was de terugtrekkende beweging steeds zichtbaar, in de opstellingen en ook bij deelnemers in de groep. Radicalisering kan ook voortkomen uit het tweede overlevingsmechanisme van het systeem als geheel. Groepen in de samenleving die zijn buitengesloten. Alles wat je verbiedt of uitsluit of verkettert komt via een andere weg of via iemand anders weer terug. Dus mensen met radicaal gedrag willen onbewust iets in beeld brengen.
Het patroon van polarisatie kan ook actief zijn. Bij dit patroon kan men slechts één kant zien en heeft men vaak oordelen of verwerping op de andere kant. En toch zijn beide kanten tegelijkertijd aan het werk. In iemand, in groepen of hele samenlevingen.
Dit geeft vaak een stilstand.

Wat we deze dag zagen is dat er voortgang in het denken over radicalisering ontstaat vanuit het evolutionair perspectief en stilstand vanuit het overlevingsmechanisme van het systeem.

Wat moeten we allemaal nog ten diepste begrijpen voordat we op een duurzame manier met radicalisering om kunnen gaan?

Yvonne Lonis en Maaike van der Heiden.

NB: Met dank aan Jan Jacob Stam voor het meelezen.