Een systemische verkenning van ADHD

Systemisch kijken naar ADHD

Het idee om de workshop te organiseren ontstond door de verschillende vragen en opvattingen die ADHD oproept. Een coach vroeg zich af of ADHD verbonden zou kunnen zijn met diepe loyaliteiten, hechtingstrauma of een ‘moeilijk lot’ in het familiesysteem. Anderen zagen ADHD als een medische aandoening, een fysieke last of een defect. Bibi zelf had zich al eerder afgevraagd of ADHD niet vooral een maatschappelijk symptoom is. “Voor het jaar 2000 kwam ik het nauwelijks tegen in mijn klassen,” vertelde ze. “Maar tegenwoordig is het een massaal label. Hoe komt dat?”

Dat leidde tot een workshop met deelnemers vanuit verschillende achtergronden en ervaringen: ouders, coaches, therapeuten, professionals in onderwijs en zorg, van wie de meesten zelf met ADHD leven. De vraag was: wat zou een systemische verkenning van ADHD brengen? Wat zouden we kunnen leren als ADHD niet enkel wordt benaderd als aandoening, maar deelneemt in het systemisch veld?

Een systemische mijmering met ADHD in het midden

Tijdens deze workshop werd daarom niet alleen óver ADHD gesproken, maar werd het fenomeen zélf in de vorm van een representant centraal geplaatst. Iedere deelnemer nam een plek in die kloppend voelt met hoe zij/hij zich tot het fenomeen verhoudt. Bibi liep in de vorm van mijmeringen de drie principes langs, van binding, ordening en uitwisseling en wachtte af wat dat teweegbracht.

De reacties waren voelbaar en zichtbaar. Sommigen stonden ver weg met de rug naar ‘ADHD’ toe, anderen stonden er juist dicht achter of naast. Slechts een enkeling keek de representant van ADHD aan.

Wat opviel was de onrust die velen voelden, een fysieke drang om te bewegen of te vluchten. Anderen merkten een scherpe alertheid op, alsof er voortdurend op iets gelet moest worden. Dieper contact bleek lastig: “Alsof er een laag mist, een soort rust om echt in verbinding te zakken.” Ook de representant van ADHD zelf ervoer afstand en vluchtigheid.

Bijzonder was dat de groep het vluchtgedrag niet veroordeelde, maar juist ruimte bood om het aanwezig te laten zijn. Waarschijnlijk vanuit een gevoel van herkenning: van het kind dat vlucht als het contact te intens wordt, tot de volwassene die eindeloos doorpraat om werkelijke verbinding te vermijden.

Wat over de hele linie opviel was dat ADHD iets in beweging bracht. Wat betekent dat dan, als een hele groep sterke fysieke en emotionele reacties ervaart bij een abstract begrip? Maakt ADHD iets zichtbaar dat niet alleen ín iemand leeft, maar ook in het bredere systeem eromheen?

Opmerkelijk was ook dat toen ADHD niet langer werd bestreden maar erkend, de spanning in de ruimte zakte. Er kwam rust, simpelweg omdat ADHD mocht bestaan, zonder dat het weggestopt hoefde te worden. “Het is alsof je stopt met de bal onder water houden,” zei een deelnemer. “Dan blijkt er ineens veel minder druk te zijn.”

De veerkracht in de groep was opvallend groot, net als de steeds aanwezige humor en creativiteit. Er is veel en luid gelachen deze twee dagen! Bibi was de ochtend van tevoren een beetje zenuwachtig wakker geworden met de gedachte: “Hoe houd ik al die hyperactieve kikkers twee dagen in de kruiwagen?” Maar het was opvallend hoeveel collectieve draagkracht en rust er was om tijdens opstellingen werkelijk te onderzoeken wat in de diepte erkend wilde worden. “Door zo met elkaar te zijn in volledige instemming op wat is, geeft zoveel rust!” zei een deelnemer.

Meerdere systemische lagen

Een andere interessante vraag was om na te denken waar de systemische oorsprong van ADHD kan liggen en wat de functie ervan kan zijn. Daarvoor kunnen we kijken naar systemen binnen de families en binnen de maatschappij.

Sommige systemen dragen trauma, verlies, uitsluiting of gekmakende situaties met zich mee. Dat kan een ‘gekte’ in het systeem brengen die generaties overstijgt. Een kind dat opgroeit in zo’n context ontwikkelt overlevingsstrategieën: hyperalertheid, voortdurende beweging, moeite met regulatie – gedrag dat herkenbaar is in ADHD-diagnoses.

Soms gebeurden er ongelukken waarbij mensen niet bij machte waren het te voorkómen of mensen te redden. Bijvoorbeeld een grootvader die zijn gezin niet kon beschermen in de oorlog. Die machteloosheid kan dan als een echo uit het verleden door het systeem blijven waaien. Drank en verslaving zijn dan vaak ‘oplossingen’ om met de machteloosheid om te kunnen gaan. En dan groeit er weer een generatie op met chaos en angst. Dat gebrek aan grip en de machteloosheid willen een plek hebben. Die spanning uit zich dan in de omgeving van de persoon met ADHD.

Maar ook de maatschappij is in de afgelopen jaren enorm veranderd. Alles gaat sneller, overal zijn prikkels. Jongere generaties zijn erop getraind meerdere ballen tegelijk in de lucht te houden, te scannen wat er gebeurt, hyperalert te zijn – en dat is ook nodig. Zij hebben het druk in hun hoofd maar kunnen ook goed met deze snelheid omgaan, in tegenstelling tot oudere generaties. In hoeverre is ADHD een antwoord op deze behoefte?

Wellicht heeft de tijd de mens anders geprogrammeerd. En brengt ADHD precies wat de maatschappij tegenwoordig vraagt: een overvloed aan aandacht op vele fronten. Twintig jaar geleden zag men ADHD nog als zo’n drempel dat mensen echt dachten dat je met zo’n tekort aan aandacht en focus nooit manager zou kunnen worden bijvoorbeeld. Tegenwoordig is dat idee natuurlijk volledig achterhaald en is het juist ook nodig om de aandacht te kunnen verdelen.

Dus er zijn vanuit systemisch opzicht zeker verbanden mogelijk met (een deel van) de ADHD. Maar dat betekent niet dat ADHD altijd een systemische oorsprong heeft. Systemische factoren kunnen zeker een rol spelen, maar genetische, fysieke en neurologische componenten net zo goed, of een combinatie daarvan.

Een bredere blik op ADHD en neurodiversiteit

Door ADHD te benaderen met een brede blik ontstaat veel ruimte. Bijvoorbeeld door te beseffen dat er verschillende oorzaken kunnen zijn en weg te blijven van een tunnelvisie. En te erkennen dat de persoon en de ADHD niet samenvallen, maar ze los van elkaar te zien. En door ADHD niet uitsluitend te zien als een probleem of afwijking, maar ook als boodschapper van uitgescheurde bladzijden uit de geschiedenis die nu weer een plek willen krijgen. Van de geschiedenis van de familie, de omgeving, de maatschappij.

Belangrijk besef daarbij is dat tegenwoordig talloze mensen anders dan de norm informatie verwerken, aandacht verdelen en prikkels beleven, al hebben zij wellicht geen of een ander label gekregen. Voor Bibi is de benaming neurodiversiteit dan ook heel welkom: “Daarmee verruimen we onze blik al per definitie.”

Dat zoveel mensen buiten de norm vallen, roept wel nog een aanvullende belangrijke vraag op, namelijk: is de norm nog wel passend? De wereld is veranderd. De opgroeiende generaties zijn veranderd. Is het dan nog wel kloppend om ons te meten aan een norm van dertig jaar geleden? En is het nog wel mogelijk om binnen de lijntjes van het bestaande schoolsysteem of de standaard werkomgeving te kleuren?

Mildheid en inzicht vanuit het systemisch perspectief

Deze workshop sloten we vooral af in mildheid. Voor de mensen met ADHD, voor hun omgeving, voor de professionals en voor de systemen waarin we allemaal soms vastlopen. Want wie met een systemische blik kijkt, ziet niet alleen gedrag. Je ziet een mens, een voorgeschiedenis, een context vol onzichtbare krachten. Dat bracht begrip en een zachtere blik.

Een broer en zus lieten dat mooi zien. Hij was altijd ‘de lastige spanningmaker’ geweest, zij ‘de vluchter’. Door samen te onderzoeken wat er speelde, veranderde hun houding naar zichzelf en naar elkaar. Er kwam meer begrip – en ontspanning.

Misschien is dat wel de grootste waarde van systemisch werk rond ADHD en neurodiversiteit in het algemeen: dat het gesprek opent, verzacht en uitnodigt tot contact met wat ongemakkelijk is. In die erkenning kan iets nieuws ontstaan. Meer rust, meer begrip – en misschien zelfs ruimte voor de kracht die in de klacht verborgen ligt.

Hoeveel perspectief zou dat bieden, als we ons gaan richten op de persoon in het grotere systeem in plaats van het voegen naar een norm. In plaats van de vraag: “Wat is er mis met deze persoon?” je af te vragen: “Wat vraagt het systeem?”

Daar ligt ruimte, die systemisch werk kan helpen creëren. Om enerzijds meer opheldering te krijgen over de herkomst van de klachten, en anderzijds meer inzicht en rust in het systeem te brengen.