Ik doe aan verraad door hier te zijn

“Eindelijk mag ik iets uitspreken wat mijn hele leven geheim is,” begint iemand de incheck, “maar eigenlijk stiekem.” Het gevoel van ‘stiekem’ herkennen veel deelnemers aan deze workshop ‘Nazaten van goed en fout’. Er waren (klein)dochters van NSB’ers, van verzetsmensen, een Duitse vrouw en een man die het gevoel had dat hij hierbij moest zijn.

We leven in een maatschappij die nog steeds indeelt in goed en fout in relatie tot WOII. Sinds de hele discussie of de Nationale archieven openbaar moeten worden gemaakt of niet, is dit nog eens extra aangewakkerd. Het viel mij op dat na 1 januari de kranten vooral vol stonden met mensen die ontdekten dat hun voorouders in het archief genoemd waren, maar dat ze “toch echt bij de goeden hoorden”.

In een oorlogssituatie is dat indelen in goed en fout een belangrijke manier om te overleven: bij ‘goed’ ben je veilig, bij ‘fout’ ben je onveilig. Direct na de oorlog draaide het om: ‘de goeden’ joegen ‘de fouten’ op.

Dit is de beweging van polariteiten, van daderschap en slachtofferschap. Als de ene kant van de polariteit geen recht op een plek krijgt van de andere kant, dan komt er geheid een omkering en worden slachtoffers daders en daders slachtoffers. Die twee polen horen nou eenmaal bij elkaar in hun polariteit. Daarom spreken wij liever over daderschap en slachtofferschap dan daders en slachtoffers, want die polen zijn niet persoonsgebonden.

Dus in de oorlog gaf het goed/fout-denken helderheid over waar je bij wilde horen, maar na de oorlog moesten we weer als Nederlanders samen gaan leven. Maar de oorlogswonden waren nog niet geheeld en het goed/fout-denken bleef alert aanwezig in de maatschappij. Ook nadat de ‘fouten’ flink gestraft waren, in concentratiekampen opgesloten waren (hele families met kinderen soms!), berecht waren en gevangenisstraffen uitgezeten hadden, tien jaar het stemrecht ontzegd, bleven de ‘fouten’ fout. Of ze nou verliefd waren geworden op een Duitse soldaat, of mensen verraden hadden.

Na de oorlog werd het voor velen van hen pas echt overleven. En de kinderen en kleinkinderen van die mensen zijn nog steeds aan het overleven. “Je kunt je maar beter stilhouden.” “Je kunt maar beter je achternaam niet noemen.” (Klein)kinderen voelen dat er iets is waar niet over gesproken wordt en niet over gesproken mag worden.

Ik ben zelf acht jaar na de oorlog geboren. Als ik naar de lagere school fietste kwam ik langs het huis van een klasgenootje, maar ik mocht niet met haar spelen. Ik heb geen idee hoe mijn ouders me dit duidelijk gemaakt hebben, maar voor mij als kind was het zo helder als wat dat ze ‘fout’ waren. Dus als ik haar zag fietsen bleef ik heel langzaam rijden om maar niet met haar te hoeven fietsen.

De diepe loyaliteit van kinderen die voelen dat ouders het goed en fout nodig hadden blijft soms sterker doorwerken dan bij de ouders zelf. Ik was als 15-jarige echt stomverbaasd dat mijn ouders vertelden dat ze bij vrienden in Duitsland op bezoek gingen, of dat ze naar de ‘Johannes Passion’ in het Duits luisterden!

Het woord verraad triggerde deze workshop bij iedereen wel iets. Of in het gepleegde verraad in de oorlog, of in bijvoorbeeld het actuele verraad dat we allemaal pleegden, door in deze zaal met elkaar te zijn rond dit goed/fout-onderwerp vanuit onze verschillende achtergronden, in een maatschappij waar de goed/fout-normering als ‘vanzelfsprekend’ vastligt.

Zodra er een trauma getriggerd wordt, komt het menselijk overlevingspatroon te hulp. Dus ook in deze workshop gebeurde het dat een familie-trauma getriggerd werd door een opmerking over daderschap en slachtofferschap. Zodra je met dit soort polariteiten bezig gaat in een groep, zullen deze dynamieken zich voordoen in het groepsproces.

Het was fijn dat Maaike en ik samen deze processen begeleidden. Als er twee begeleiders zijn is het bijna onvermijdelijk dat de polariteit op hen geprojecteerd wordt. De één zegt iets dat pijn bij iemand triggert, bij de ander wordt dan houvast gezocht. De één is fout, de ander is goed.

Maaikes uitleg over hoe de overlevingsmechanismen werken bracht veel verheldering. Hoe het ‘persoonlijk geweten’ iemand probeert te beschermen tegen al het kwaad dat er in het leven nou eenmaal is en hoe dit overlevingsmechanisme dus een helder onderscheid maakt tussen goed en fout. En hoe het systeem, nadat er overleefd is, weer compleet wil zijn en ínsluit wat op grond van dat ‘persoonlijk geweten’ buitengesloten werd.

Wanneer bijvoorbeeld daderschap lang buitengesloten of afgewezen is door het gevoel van slachtoffer zijn, doemt daderschap vaak op in de vorm van passieve agressie.

Een kleindochter van verzetsgrootouders gaat daarop aan: “Ik ben altijd zo aan het verbinden, ik heb er zelfs mijn vak van gemaakt als docent maatschappijleer, maar ik word zo moe van het vechten voor verbinding! Maar zo kan ik het uitleggen wat er gebeurt wanneer er weer agressie vanuit de groep komt op mijn verbindingsdrang!”

Aan het eind van de dag vroegen deelnemers of we nog eens zo’n workshop gaan geven.
Jazeker willen we dat!