Welke rol vervult Springtij in het proces van duurzame transitie?

Katinka: “Springtij is een driedaags forum op Terschelling dat zich richt op de transitie van Nederland naar een duurzamer en gezonder land. Het is een plek waar verschillende sleutelpersonen uit het bedrijfsleven, de overheid, het maatschappelijk middenveld en verschillende kennisinstituten samenkomen om complexe maatschappelijke vraagstukken aan te pakken.

Als organisatie brengen wij hoofdrolspelers samen, van CEO’s en beleidsmakers tot NGO’s, en onderzoeken met elkaar wat er nodig is om verandering mogelijk te maken. Dit doen we op intellectueel niveau, maar ook op emotioneel en ervaringsgericht niveau. We werken met allerlei werkvormen, waaronder systemisch werk.”

Hoe heeft systemisch werk zijn intrede gedaan bij Springtij?

Katinka: “Toen ik zeven jaar geleden bij Springtij kwam, werd het gesprek vaak gevoerd als intellectuele discussie, met de nadruk op grafieken, data en modellen. Oplossingen lagen in cijfers. Maar: iedereen kon het ermee eens zijn, er gebeurde niets. Mensen kwamen niet in beweging. Het was een enorme overschatting van het cognitieve vermogen. Er verandert pas iets als je de noodzaak voelt – en die emotie en bewogenheid ontbraken.

Samen met mijn mededirecteur Annemieke Nijhof hebben we toen een diepere laag ingebracht. We wilden mensen op zielsniveau raken en bewegen door bewogenheid. Niet alleen de feiten en oplossingen te zien, maar ook onderliggende dynamieken, zoals historische pijn, rouw en verbondenheid. Systemisch werk werd daar een belangrijk middel bij.”

Was je op dat moment zelf al bekend met systemisch werk?

Katinka: “Vanuit mijn persoonlijke achtergrond had ik eerder al kennisgemaakt met systemisch werk, in een periode dat ik mezelf beter wilde leren begrijpen. Ik ben een intellectueel gedreven persoon, een bioloog die gelooft in ecosystemen en moleculen. Systemisch werk openbaarde een diepere laag.

In mijn eerste opstelling besloot ik helemaal eerlijk te zijn: het masker af en puur ervaren hoe het is om, met representanten in de ruimte, de kracht van het systemisch veld te voelen. Dat heeft me zó gegrepen. Het leek alsof er buiten het intellectuele nog een andere kracht gaande was.

Ik wilde vervolgens beter begrijpen wat daar dan precies gebeurde – en dat wilde ik, zoals ik toen nog redeneerde, vanuit mijn hoofd begrijpen. Ik heb mijn kennis uitgebouwd met opleidingen in systemisch werk en vervolgens ingezet als tool voor mijn leiderschap. Ik was op dat moment leider en bestuurder bij grote bedrijven waar systemisch zeker veel gaande was, al werd dat niet volledig gezien.”

Hoe ben je betrokken geraakt bij Springtij?

Katinka: ““Zelf kwam ik in de fase dat ik terug wilde geven, ik wilde Nederland gezonder en socialer maken. Dat was toen nog niet zo normaal als nu, er hing nog wat geitenwollensokkerigs aan. Uiteindelijk bracht dat streven me naar Springtij.

Bij Springtij kwam ik in eerste instantie terecht in een soort overlevingsfase: partners moesten behouden blijven, financiën op orde gebracht. Toen daar rust in kwam en we een spectrum van zestig partners hadden opgebouwd, konden we vanuit die basis werken aan de diepere lagen. Mijn overtuiging was dat systemisch werk daarbij zou kunnen helpen.”

In welk opzicht verwachtte je dat de systemische blik meer zou kunnen brengen dan de andere werkvormen die worden ingezet?

Katinka: “Met systemisch werk kun je een stem geven aan meer betrokkenen. Dat was er nog niet in onze werkvormen en dat heeft een enorme impact gehad. Ieder vraagstuk kent zóveel verschillende aspecten en partijen, die lang niet allemaal aan de tafel zitten.

Neem bijvoorbeeld het stikstofprobleem. Dan betrekken we natuurlijk verschillende ministeries in onze sessie. Maar dan zijn daar ook nog de gemeentes, de boeren, de planten, de dieren. Al die partijen zijn belangrijk. Niet alleen de humane vormen zijn heel belangrijk om in te brengen, maar óók de natuur. Je kunt bewegen binnen het geheel.”

Hoe is jullie samenwerking met het Bert Hellinger Instituut ontstaan?

Katinka: “We zochten de juiste persoon om systemisch werk structureel in te zetten op Springtij. Dat moest iemand zijn die systemisch ervaren is, juist ook binnen organisaties, en kan samenwerken met ons als organisatie maar tegelijkertijd onafhankelijk kan opereren. Verder zochten we iemand die autoriteit uitstraalt en zich staande weet te houden bij de grote partijen waar wij mee werken. Zo kwamen we uit bij Barbara Hoogenboom.”

Welke invulling geven jullie aan de systemische sessies bij Springtij?

Barbara: “Een systemische sessie kan verschillende vormen aannemen, afhankelijk van wat nodig is. Voor Springtij kwamen we uit op verschillende passende werkvormen, namelijk onderzoeksopstellingen en een scala aan andere systemische werkvormen.

Bij een sessie over het stikstofprobleem hebben we een onderzoeksopstelling ingezet. Er namen vertegenwoordigers van ministeries, provincie, banken, landbouworganisaties, bouwbedrijven en natuurorganisaties deel. In de opstelling stonden representanten voor een DG [directeur-generaal], een bankdirecteur, een directeur van een grote bouworganisatie en iemand van een natuurorganisatie. Er zat wel 80 man publiek omheen, op een tribune ergens in het bos. Mensen uit het publiek namen desgevraagd aanvullende rollen aan.

Dat was echt wel spannend, voor de mensen in het veld en ook voor mij als begeleider. Wat gaat er gebeuren? Kunnen de representanten de krachten in het veld voelen of denken ze dat ze een toneelstukje moeten opvoeren? Kunnen ze toelaten wat er gebeurt of zijn ze te gereserveerd om dat te doen? Dat zijn dingen die je hebt te hanteren dan.”

Katinka: “Deze eerste sessie maakte veel los. De toenmalige DG van het stikstofdossier voelde het ontstaan van een nieuw inzicht letterlijk door haar lijf gaan.”

Barbara: “Zulke momenten creëren diepe inzichten. Ook in kleinere sessies merkten we dat deelnemers geraakt werden en hun eigen rol in het systeem beter begrepen.”

Zijn dat sessies die voorbereid zijn?

Barbara: “Tot op zekere hoogte. Je kunt niet uitsluitend in het moment werken [zoals gebruikelijk in opstellingenwerk] want je hebt een focus nodig. Dat merk je al in de voorbereiding: net als in het echt loop je vast op de complexiteit van dossiers. Je kunt niet alles rechtdoen, je móet keuzes maken en een focus leggen.

Tegelijkertijd wil je niet alles voorbereiden, systemisch werk leunt ook op dat wat er gebeurt in het moment. Daar ligt een balans die wij met elkaar opzoeken. Dat doe ik in eerste instantie met de loods vanuit Springtij, die eigenaar is van de sessie. Met hem bespreek ik voor wat we gaan doen. Ook met één of meer sleutelfiguren zijn er online voorgesprekken. De rest gebeurt in het moment.”

Katinka: “Waar wij ons als Springtij op richten is de problematiek in Nederland waaraan we willen werken. Bij ieder vraagstuk verdiepen we ons in wat er nodig is om dat te kunnen veranderen: een samenwerking, een wetswijziging, nieuwe geldstromen, inzicht. We kijken naar de historie van het probleem en vragen ons af waar de interventie ligt. En wie we daarvoor nodig hebben.

Die context vormt het uitgangspunt voor iedere sessie. En die context geeft dan weer handvatten voor de best passende werkvorm, of die nu systemisch of een andere werkvorm.”

Welke andere systemische werkvormen zetten jullie in?

Barbara: “We werken ook met lichtere, laagdrempeliger vormen, zoals onderzoeken met je voeten. Daarbij kun je denken aan tijdlijnen, waarbij deelnemers de geschiedenis van een vraagstuk doorlopen. Of aan volgordes: wie stond er het eerst en wie kwam later? We zetten ook fysieke bewegingen, een stap vooruit of achteruit, om te voelen wat een bepaalde positie betekent.”

Katinka: “Die lichtere vormen worden nu vaak gebruikt. Het brengt op een toegankelijke manier systemisch inzicht.”

Hoe wordt de systemische blik ontvangen door deelnemers?

Barbara: “In het begin is het spannend. Mensen van banken, grote bedrijven of de overheid waren aanvankelijk niet gewend aan systemisch werk. Het idee om ‘met je voeten te voelen’ of stil te staan bij emoties kunnen zij als soft of tijdrovend ervaren.”

Katinka: “Toch blijkt dat het werkt. Wanneer mensen deelnemen aan een systemische oefening – zelfs als ze er aanvankelijk sceptisch over zijn – ontstaat er ruimte. Ze voelen zelf wat er speelt en zien hoe alles met elkaar verbonden is. We betrekken het hele systeem in het vraagstuk en maken mensen ervan bewust wat er allemaal meedoet. De plek, zoals in dit geval Terschelling, heeft daarin ook een rol. Het eiland helpt om uit de dagelijkse context te stappen en open te staan voor wat zich aandient.”

Hoe draagt deze werkwijze bij aan het realiseren van een duurzame transitie?

Katinka: “Systemisch werk helpt om vraagstukken anders te benaderen. We weten allang wat er moet gebeuren – dat staat in alle rapporten en grafieken. Maar de verandering ontstaat pas als mensen het gaan vóelen.

Bijvoorbeeld: bij de stikstofsessie realiseerde de directeur van een groot bouwbedrijf zich dat stikstof niet alleen een probleem van de boeren is, maar óók van de bouwsector. Dat inzicht kwam niet uit een rapport, maar doordat hij het doorleefde in de opstelling.”

Barbara: “Systemisch werk opent daarbij ruimte voor erkenning. Ieder mens is loyaal aan iets: de familie, het werk, de natuur. Wanneer je die loyaliteit erkent, ontstaat er ruimte voor mildheid en beweging. Dat geldt ook voor afscheid en rouw. Boeren die na zeven generaties moeten inkrimpen, werknemers die hun baan verliezen: die pijn moet erkend worden. En ook historische rollen moeten erkend worden, goed of fout. Een bedrijf zoals Shell heeft in het verleden veel welvaart gebracht. Die rol is nu aan het veranderen, en dat doet pijn.

Vanuit erkenning kun je samen naar oplossingen zoeken. Zonder oordeel. Oordelen helpen niet. Oordelen plaatsen iets tussen jou en de ander, waardoor je elkaar niet meer ziet.”

Hoe kun je vrij van oordelen, op jezelf of de ander, een sessie in stappen?

Katinka: “Dat kan best lastig zijn. We hebben in het verleden wel gemerkt dat mensen met de verkeerde energie in de sessie stapten. Niet dienend aan de transitie, niet verbindend, polariserend soms zelfs. Vanuit oordeel of weerstand kom je echter niet verder.

Maar hoe kun je nou zorgen dat mensen eerst hun eigen gevoel schoonmaken en starten vanuit een gezamenlijke energie? Over die vraag hebben we maanden gepraat. Uiteindelijk hebben we gekozen voor een gezamenlijke systemische sessie voor 900 deelnemers op 13 locaties, die Barbara heeft ontworpen.”

Barbara: “Dat was een bijzondere ervaring. Ik heb een systemische sessie ontwikkeld die bestond uit een paar oefeningen. Het doel ervan was om ons bewust en vrij te maken van oordelen.

Systemisch gezien betekenen oordelen 2 dingen. Ten eerste is het veilig om oordelen te hebben. Met dat muurtje hoef jij de ander niet te zien en hoeft de ander jou niet te zien. Ten tweede verbind je jezelf met een groter geheel door oordelen te hebben, je bent trouw aan iets groters. Dat kan familie zijn, de boeren, de natuur, de aarde – alles. En als je loyaal bent aan iets, dan kun je een ander die dat niet is volledig wegblazen.

Dus de oefeningen in die sessie waren erop ontworpen om inzicht te krijgen: waar ben ik mee verbonden en wat betekent dat voor mijn blik op de ander? Wat neem ik zelf mee in dit vraagstuk? Dat leverde ontzettend veel mildheid op. Zachte ogen en zachte energie.

Praktisch gezien was het een uitdaging om te realiseren. De sessie zelf moest dus op 13 locaties uitgevoerd worden en geleid worden door mensen mét maar ook mensen zónder systemische opleiding. Dus het moest helder zijn hoe de oefeningen werkten. Ik heb echt iedere punt en komma gewogen en beschreven.”

Katinka: “Het was best een risico om dit te proberen. Je zit daar met mensen van de overheid, banken, gemeentes, dijkgraven. Lang niet iedereen kent systemisch werk en je weet niet of iedereen de bereidheid heeft om zich daarvoor open te stellen of zich bijvoorbeeld gaat afvragen hoe dit gedoe de waterproblemen in Nederland gaat oplossen.

Maar het bleek dat de mensen dit heel goed konden hebben. Ook al hadden ze nog nooit van systemisch werk gehoord, ze konden zich goed openstellen. De setting hielp daarbij, de timing, maar ook de framing: waarom doen we dit?”

Barbara: “Dat alles hebben we benoemd in de contractering, die we in de inleiding meenamen. ‘Het is misschien wat ongemakkelijk, maar het duurt maar even.’ En het resultaat was heel mooi. Mensen stonden gedurende het hele forum veel meer open voor elkaar door het inzicht dat zij kregen in zichzelf.”

Wat kunnen leiders meenemen van de systemische blik, ook buiten Springtij?

Katinka: “Een echte leider durft te twijfelen en zijn dilemma’s samen te onderzoeken. We hoeven niet vast te klampen aan leiders die schijnbaar alles zeker weten – die overschreeuwen zichzelf vaak.”

Barbara: “Durf het niet te weten. Door in contact te zijn met jezelf én het grotere geheel en alle stemmen te horen, kun je een gedragen besluit nemen.”