Waarnemen, hoe doen we dat eigenlijk?

Systeem energie waarnemen

Spanning waarnemen

Atmosfeer in de groep waarnemen

Liefde waarnemen

Hoe aanwezig ben je waarnemen

Je gedachtenflitsen waarnemen

Je eerste indruk waarnemen

Representerend waarnemen

Al deze dingen kan ik niet zien met mijn ogen, niet horen met mijn oren, niet ruiken met mijn neus, niet voelen met mijn vingers, niet proeven … hoe nemen we eigenlijk waar als we dit met al deze waarnemingszintuigen niet voor elkaar krijgen?

Kennelijk hebben we nog veel meer zintuigen dan de klassieke vijf, of zeven wanneer je er ook het evenwichtszintuig en de zintuigen voor beweging meetelt. Maar we moeten ook zintuigen hebben om relaties, verhoudingen, afstand en nabijheid waar te nemen, dit is immers zo cruciaal voor ons bestaan en de menselijke voortplanting!

Waar die zintuigen zonder naam zitten, geen idee, maar uit de ervaringen met bijvoorbeeld representeren wordt wel duidelijk dat het hele lichaam meedoet in deze waarnemingen.

En uiteraard gebruiken we vele zintuigen tegelijkertijd en maken de hersens tegelijkertijd ook heel veel verbindingen, waardoor we meestal niet helder hebben hoe we nu iets hebben waargenomen.

We krijgen natuurlijk veel en veel meer prikkels binnen dan we kunnen verwerken tot een waarneming. We hebben geleerd om allerlei filters in te bouwen om alleen de relevante prikkels toe te laten voor de tijd en omgeving waarin we nu leven. En die is anders dan flink wat evolutie eeuwen geleden toen we nog met knuppeltjes op mammoeten jaagden. We hebben de samenwerking van zintuigen ontwikkeld zodat je precies weet hoe langzaam je moet fietsen om een kruisende auto voor je langs te laten gaan (daar zitten vaak maar een paar centimeter tussen je voorwiel en de auto!). We kunnen ons een voorstelling maken van een situatie waar een ander over vertelt. We kunnen een verkeersbord met abstracte tekens zien en direct weten waar we op moeten letten. Maar een heleboel geluiden, borden langs de weg, geuren, smaken (van het afwasmiddel bijvoorbeeld) filteren we meestal uit, merken we niet op. Gelukkig maar, anders zouden we knettergek worden!

Toch is het voor ons werk wel heel behulpzaam om het waarnemingsbewustzijn te trainen. Elke keer wanneer ik in een opleiding voor het begeleiden van opstellingen ben, realiseer ik me hoe lastig het is voor een beginnende opsteller om alle informatie waar te nemen. Informatie uit de afstanden tussen de representanten, de subtiele veranderingen als reactie op een beweging van de ander, de manier hoe representanten zich opstellen, de plattegrond van de opstelling, de grenzen van de opstelling (soms buiten de muren van de zaal!) en dan tegelijkertijd het lichaam van de client, hoe diegene reageert op iedere beweging in de opstelling, welke vragen diegene stelt, en wat er niet verteld wordt.

En dan niet te vergeten, wat is er allemaal aan jezelf waar te nemen tijdens dit proces? Welke gedachten flitsen er langs, waar voel je verkramping, hoe is je ademhaling, wat durf je niet te zeggen?

En ook bij het coachen zonder opstelling er is zoveel waar te nemen. Al aan het eerste moment van contact, hoe iemand binnen komt, hoe de gezichtsuitdrukking verandert terwijl een verhaal verteld wordt, hoe jij als coach aanwezig blijft of afdwaalt. Welke hypotheses bij jou langsflitsen, hoe je de afstand of nabijheid van de coachee ervaart, hoe snel jouw ademhaling gaat, of juist stokt, en is dat ook zo bij de coachee?

En dan hebben we natuurlijk het representerend waarnemen, dat wat een representant waarneemt uit een systeem dat zij of hij helemaal niet kent. Kennelijk kan ons lichaam intunen op een systeem, met alle dynamieken die daar spelen. En dit is een ander soort waarnemen dan wanneer we ons proberen voor te stellen hoe het in dat systeem is. Met representerende waarneming voelen we, of nemen we dingen waar die we zelf misschien nog nooit gevoeld of waargenomen hebben. Ik weet dat ik een keer in een opstelling pijn in mijn sleutelbeen kreeg. Ik was me nog nooit bewust geweest van mijn sleutelbeen, en zeker niet dat dat als apart bot pijn kon doen.

Ook als begeleider kan je gebruik maken van de representerende waarneming. Je kan even in de rol gaan van iemand uit het systeem van de coachee, en waarnemen welke informatie  dat oplevert, dan weer uit die rol gaan en vragen erover stellen.

Vaak vragen mensen me hoe ik nou op die vragen, of zinnen, of op interventies kom die net die beweging geven, of die juist de essentiële informatie naar boven haalt.

Dat is bijna nooit één waarneming. Dat is een combinatie van eerder waargenomen informatie die nog ergens lag te sudderen en veel latere waarnemingen. Bijvoorbeeld laatst wist ik het niet meer in een opstelling over een jongetje met lastig gedrag in de klas. Er zat geen beweging in. Tot de gedachte langs kwam: “wat gek eigenlijk dat deze competente begeleidster deze vraag al drie keer heeft ingebracht en ook in oefeningen heeft onderzocht.” Het toelaten van deze verbazing bracht me op vragen over hoe zij aan haar baan gekomen was. En dat bleek de clou te zijn.

Ik heb een slecht geheugen, en soms merk ik tijdens een coaching dat ik me zit af te vragen wat de coachee ook al weer geantwoord had. Ook dat is informatie, heb ik het echt vergeten, of niet gehoord? Of is dit juist wat er met die informatie in dit systeem gebeurt: vergeten? Ik durf het tegenwoordig te benoemen en zeg dan: “sorry, maar ik weet niet meer wat je antwoordde op die vraag”. En meer dan toevallig komt dan vaak de repliek: “ja dat gebeurt nou steeds, het lijkt wel of  dat onderwerp niet gehoord mag worden”…

Het blijft raar werk dat systemisch werk: informatie verzamelen zonder te weten wat je er mee kan, het niet-weten toelaten en je er regelmatig aan overgeven dat je het echt niet meer weet. En dan komt er nog één impuls die je wilt uitproberen, en ja hoor, raak!

En dan denk je achteraf: tja, dat zag ik eigenlijk al in de eerste minuut, maar daar heb ik toen geen aandacht aan besteed …