Een gesprek met Bibi Schreuder

“Dit werk kan ik doen, dit werk wil ik doen en dit werk ga ik doen”. Die voor mij volkomen vreemde zin kwam uit mijn mond de eerste keer dat ik systemisch werk meemaakte, bij een opstellingenworkshop in Duitsland in 1995. Ik werkte toen nog met veel plezier in het onderwijs, maar ik werd daar ter plekke letterlijk gegrepen door het systemisch werk.

Die eerste opstelling volgden mijn man Jan Jacob [Stam] en ik in Duitsland, op aanraden van een vriendin. We waren vooraf best sceptisch – maar vooral nieuwsgierig. Ik was enorm onder de indruk van de manier waarop de begeleidster te werk ging, maar vooral van wat het bij mij teweegbracht.

In mijn ouderlijk gezin is voor mij een jongetje geboren, dat slechts een paar dagen geleefd heeft. Daar werd eigenlijk nooit over gesproken en dat zat ver weg voor mij. Het rare was dat ik in die workshop, in mijn poging perfect Duits te spreken, de vraag over de hoeveelste in het gezin ik was, beantwoordde met: “Ich bin die fünfte von vier.” Ik hoorde het mezelf zeggen en ik dacht: dit klopt niet. En even later: ah, dit klopt juist wel. Zo merkte ik dat in de opstelling iets een plek kan krijgen wat nooit een plek heeft gekregen. Dat was echt een eyeopener.

De eerste opstellingen die ik gedaan heb waren voor mij life-changing. Ik heb echt een leven ervoor en een leven daarna. Ik kreeg inzichten waardoor ik werkelijk anders in het leven kwam te staan. Ik kon mij in het verleden bijvoorbeeld niet goed verbinden met mijn vrouwelijkheid. Pas toen ik mij realiseerde dat ik als kind ook altijd al jongensachtige dingen deed en het inzicht kreeg dat ik ergens mijn best aan het doen was om het leven van dat jongetje vóór mij te leven, ontstond er ruimte voor mijn vrouwelijkheid.

Ook Jan Jacob omarmde het systemisch werk volledig. Hij is in Duitsland de opleiding gaan volgen en opende in 2000 het Bert Hellinger Instituut. Ik groeide daarin mee. Systemisch werk was in die tijd nog heel onbekend. Maar we vonden het zó interessant dat wij met onze didactische achtergrond vonden dat mensen hierin opgeleid moesten kunnen worden. We hebben toen samen de opleiding Systemisch werk met familieopstellingen ontwikkeld – en ik was de eerste leerling.

Lesgeven is de beste manier om te leren. Alle vragen die we kregen van studenten gaven ons weer nieuwe inzichten. Hoe werken systemen nou eigenlijk? Dat vind ik nog steeds het meest spannende van dit werk, om elke keer weer te leren: hoe werkt het hier? Het is iedere keer anders, je weet nooit wat er gaat gebeuren. Hopelijk raakt er een knikkertje aan het rollen, maar dat weet je op het moment zelf nooit. Soms zie je direct iets gebeuren, vaak komt dat pas later.

Opstellingen zijn een prachtige manier om een vraagstuk visueel te onderzoeken. Ook bijvoorbeeld met papieren. Zo had ik laatst een coaching met iemand die zelf een systemische achtergrond had en die zei ook: ‘Het gekke is dat je het best weet allemaal. Maar als je het zo ziet liggen, geeft het zoveel meer inzicht.’ Je kunt van buitenaf naar de patronen kijken in plaats van gevangen te zitten in de patronen. Dat is uniek aan de methode opstellingen.

Het vraagt daarbij veel moed om een vraag te stellen. Het is doodeng. Wil iemand kijken naar de loyaliteiten en patronen en is hij bereid om daarin een beweging te gaan maken? En dat is goed om dat zelf ook af en toe te ervaren.

Als representant vinden mensen mij vaak lastig. Want ik voel heel veel. Maar ik wantrouw mezelf altijd. Is dit nou Bibi of is dit dat wat ik representeer? Die twijfel geef ik dan ook ruimte, door het stukje Bibi bewust even te parkeren en mijn mond dan even te houden. Maar er zijn ook momenten dat ik iets voel wat ik mijn leven lang nog nooit gevoeld heb. Zo was ik een keer een representant van een suïcidaal iemand. Ik voelde me werkelijk in staat om uit het raam te springen. Dat is een gevoel dat ik helemáál niet van mezelf ken.

Als begeleider hechtte ik in het begin heel veel waarde aan: wat laat de opstelling zien? Daar lag mijn focus ook. Nu is dat voor mij meer een checkmiddel, want uiteindelijk ligt mijn focus op de cliënt en vooral het lichaam van de cliënt: wat kan daar genomen worden en kan daar in beweging in komen?

Ik werk tegenwoordig vrijwel alleen maar met zinnen uitspreken. Ik werk wel met vloerankers en representanten, maar dan nog laat ik de cliënt hardop zinnen uitspreken. Wanneer het eigen lijf het uitspreekt, is het heel anders dan wanneer het van buitenaf komt. Je kunt meteen voelen: resoneert het, ja of nee? Een cliënt kan een zin pertinent niet willen uitspreken. Toch vraag ik het om te doen, om te kunnen zien wat het doet. Wanneer het hoofd zegt niet zeggen niet zeggen niet zeggen, kan die zin net het ventiel zijn dat het systeem nodig heeft, dat eindelijk de naakte werkelijkheid eens uitgesproken wordt.

Dat geeft mij voldoening: beweging krijgen in een gestopte beweging. Ik zie dit ook als natuurkracht. Ik heb laatst heel lang staan kijken naar een klaproos die openvouwde. Dat vind ik zo fascinerend. Het is net als een opstelling die zich ontvouwt. Hoe ontvouwt een beweging in iemand, dat er ineens weer een ander perspectief ingenomen kan worden? Als begeleider mag ik dat aanschouwen. In het moment daar volledig zijn.

Het grappige is dat ik soms een kwartier later de opstelling al bijna vergeten ben. Het is zo intens in het moment. Wat bevrijdend is, is dat je werkt zonder oordeel; dan is iets niet heftig, het ís gewoon. Iets wil een plek krijgen.

Ik vind het vooral heel leuk om mijn nieuwsgierigheid te bevredigen. Hoe werkt het nou? Ik heb misschien wel al 100 keer dezelfde vraag gekregen. Bijvoorbeeld mensen die helemaal klaar zijn om hun eigen praktijk te starten, maar nét niet die drempel over komen. Waarom doe ik het nou niet, wordt me dan gevraagd. Dan kun je denken: appeltje eitje, we doen weer die opstelling. Maar zo werkt het niet. Elke keer weer moet je uitvinden: met wat is die hindernis verbonden? Dat wat als probleem gezien wordt, voor wat is het een oplossing? Aan wie of wat uit de geschiedenis is de vraagsteller loyaal?

Het heeft geen zin om aannames te doen vanuit je ervaring. Het enige wat wel behulpzaam kan zijn is dat je een soort checklistje kunt volgen. Je kunt een aantal vragen nalopen. Je kunt je bijvoorbeeld realiseren dat vroeger een aantal onderwerpen onderdrukt werden die vandaag heel normaal zijn. Een oma is vroeger misschien wel verstoten omdat ze zwanger was voor het huwelijk. Daar kun je naar vragen.

Wat me het meest kan raken is wanneer ik achteraf hoor dat mensen veranderd zijn door een opstelling en daardoor het anders kunnen doen voor hun kinderen. Het is zo fascinerend hoe kinderen reageren op wat hun ouders nog geen plek kunnen geven. Kinderen werken gewoon hard voor het systeem. Daarin merk ik wel dat ik net wat verder kan gaan, vanuit die liefde voor kinderen. In feite weet ik: ik moet alleen dat knikkertje in beweging krijgen. Maar als het over kinderen gaat, ga ik wel door en door en door. Totdat ik zeker weet: gaan jullie dit echt oppakken?

Hoe leuk ik opstellingen ook vind om te doen, ik heb van het begin af aan gezegd: binnen 10 jaar hebben we die opstellingen niet meer nodig. We kunnen systemisch werken zónder opstellingen.

Binnen die periode heb ik de opleiding Systemische pedagogiek ontwikkeld. Veel mensen vroegen daarom. En ik dacht: opstellingen in de klas? Dat moeten we niet doen, dan gaan we over grenzen. Een leraar is een leraar, geen therapeut. Maar het kan wel heel behulpzaam zijn om mensen die met kinderen werken te laten weten hoe kinderen reageren op een systeem waarin iets geen plek heeft gekregen. Of hoe je als ouder of professional uit de ordening bent geraakt, waardoor kinderen ook jouw plek gaan invullen. Er moet een andere manier zijn om de systemische blik mee te nemen in de praktijk.

We hebben door alle opstellingen in de loop der jaren zoveel geleerd over hoe systemen werken, die kennis kunnen we ook anders gebruiken. Het gaat om de systemische houding. Dat je niet naar de oplossing gaat zoeken maar je openstelt voor wat dient zich hier aan? Wat wil hier een plek hebben? Dat hebben we meegenomen in de opleiding Systemische pedagogiek en later in de opleiding Systemisch coachen, die ook is gebaseerd op systemisch werk zonder opstellingen.

Ik ben een beetje de hoedster van dat gedachtegoed. En ik mag ook de stamoudste zijn. Dat maakt me trots.