Over open data, klokkenluiders en systemisch leiderschap bij transformatie

“Dit gaan ze niet leuk vinden, Rik”, kopte het NRC op 2 februari.  Toen ik dit artikel las betrapte ik me erop dat ik niet meer níet systemisch kan kijken. Dit eerste zinnetje bevat al zoveel systemische informatie.

Het artikel gaat over een medewerker van een Hoogheemraadschap. Eind 2016 won deze medewerker een open-data prijs voor een website die hij in zijn vrije tijd had gebouwd met openbare gegevens over vervuiling van sloten. Al snel werd de gelauwerde website uit de lucht gehaald en onlangs werd de medewerker, na een klokkenluidersmelding, geschorst.

Dit voorbeeld brengt voor mij treffend in beeld hoe een technologische vernieuwing als open data allerlei systeemreacties, patronen en mogelijk ook transformatieprocessen in werking zet. Wat mij boeit is hoe systemisch bewustzijn kan helpen om logische systeemreacties en patronen die optreden bij transformatieprocessen te herkennen, erop te anticiperen en te interveniëren.

Vaak is de neiging bij problemen in organisaties om in te zoomen op het gedrag van medewerkers. De systemische benadering zoomt uit en kijkt met een blik van ‘wat wil dit probleem vertellen’.  Als ik ‘het verhaal van Rik’ met die systemische blik  en vanuit de 3 systeemgewetens (eenheids-, systeem-, en evolutionair geweten) bekijk, dan roept dat bij mij allerlei vragen op. Vragen die hopelijk weer verder inspireren en bijdragen tot het verder ontwikkelen van systemisch leiderschap bij transformatieprocessen.

Open data en het evolutionaire geweten

Open data zijn een typisch voorbeeld van een evolutionaire kracht. Als samenleving zijn we nog maar net bezig om ons daartoe te verhouden. De explosieve groei van openheid van informatie maakt nieuwe producten en toepassingen mogelijk, biedt kansen voor vernieuwing en innovatie én kan als dynamiet werken op bestaande verhoudingen. Hoe, dat weten we niet. Maar dat het gebeurt is evident. En dat dit zowel flow als rampspoed kan veroorzaken ook. Maar nu terug naar open data. Welke transformatieprocessen zetten ze in werking waar we nog geen rekening mee houden? In hoeverre is het ‘verhaal van Rik’ daar een afspiegeling van? En als open data bestaande systemen, patronen en grenzen ontwrichten, wat is daarvan het gevolg? En voor wie? Allemaal vragen die je vanuit het evolutionaire geweten kunt stellen.

Wake-up call en het eenheidsgeweten

De open-data website leidt in het voorbeeld tot een wake-up call bij de bestaande organisaties. Het raakt aan het bestaansrecht van deze organisaties zoals die nu zijn, of wellicht zelfs aan hun identiteit. En aan afspraken, rollen en taakverdelingen die we in onze samenleving hebben gemaakt. Deze wake-up call doet aanspraak op het eenheidsgeweten, dat waakt over het overleven van een eenheid in een groter geheel. Bijvoorbeeld van een persoon in een organisatie, een organisatie binnen een sector, enzovoorts. Klokkenluiders hebben meestal belangrijke informatie over het systeem als geheel en nemen bewust het risico om uit de organisatie gezet te worden. Het klokkenluiden brengt hen aan de grenzen van het systeem waar ze deel. Net zoals hun boodschap de organisatie aan de grenzen van haar systeem kan brengen.

Dit roept de vraag op: wat is er, gezien vanuit de toekomst die op ons af komt, klaar? Hoeveel bestemming heeft het project, het programma, de organisatie nog? En als je nog veel verder uitzoomt: waar komt met verdere ontwikkeling van open data het eigenaarschap voor sloten en waterkwaliteit te liggen? Worden lokale gemeenschappen hiervoor verantwoordelijk? En wat vraagt dat dan van deze gemeenschappen? Zijn we bereid die consequenties te nemen?

Klokkenluiders en de reactie van het systeem-geweten
Een wake-up call als deze zet allerlei systeemreacties en patronen in werking. Het systeemgeweten, dat waakt over het voortbestaan van de organisatie als geheel staat op scherp. Vaak wordt het gedrag van een klokkenluider als een persoonlijke aanval op de organisatie gezien. Toch blijkt dat klokkenluiders eigenlijk nooit vanuit egoïstische redenen aan de bel trekken. Ze hebben informatie over het grotere systeem en daaraan maken ze zichzelf ondergeschikt. Vanuit systemisch perspectief is het interessant om je af te vragen hoe de organisatie gebruik kan maken van belangrijke informatie die een klokkenluider heeft over de aanstormende toekomst. Hoe ga je om met werknemers die inzichten vanuit de emergente toekomst in het hier-en nu brengen? En daarmee wellicht, en soms onbedoeld, op een oneigenlijke plek in de organisatie terecht komen?

Systemisch leiderschap bij transformatie

Tot slot, wat vraagt open-data aan systemisch leiderschap van betrokken partijen? Het vraagt in ieder geval om heel goed te luisteren naar de wake-up call die vanuit de toekomst op ons afkomt. De gevolgen van open-data worden door dit soort voorbeelden geleidelijk aan zichtbaar. Dat vraagt om te vertrouwen op een proces waarbij je niet weet waar je uit zal komen aan het einde van het proces en met al je systemische kennis en wijsheid, zo adequaat mogelijk te reageren op de dynamieken die zich dan voltrekken. Bij transformatie is de emergente toekomst de opdrachtgever. En soms wordt die verwoord door iemand uit de organisatie of de samenleving. Het was vast geen toeval dat deze website in vrije tijd gebouwd is.

Petra van de Kop,
Bert Hellinger Instituut Nederland

Artikel: https://www.nrc.nl/nieuws/2018/02/02/dit-gaan-ze-niet-leuk-vinden-rik-a1590852