Systeemgaten

De systemen waarin we leven

Een systeem kun je zien als een groep waarbinnen de regels en kaders anders zijn dan erbuiten. We maken allemaal deel uit van verschillende groepen, dus van systemen.

Een gezin vormt met elkaar een systeem.
Een familie vormt een systeem.
Een schoolklas vormt een systeem.
Een dorp of stad vormt een systeem.
Een land of streek vormt een systeem.
Een samenleving vormt een systeem.

En zo zijn er nog vele andere systemen. Ieder systeem heeft uitgesproken en onuitgesproken regels, onbewuste patronen en dynamieken.

De drie gewetens

Systemisch werk gaat uit van drie gewetens (of overlevingsmechanismen) die systemen aansturen. In families, in organisaties en in de maatschappij.
• Het groepsgeweten, het eerste geweten, zorgt voor het overleven van individuen.
• Het systeemgeweten, het tweede geweten, zorgt voor het voortleven van de kudde in zijn geheel.
• Het evolutionair geweten, het derde geweten, zorgt voor ontwikkeling maar ook voor het eindigen van (deel)systemen.

Het systeemgeweten vervult een essentiële taak voor het systeem zelf, namelijk de taak om het hele systeem te doen overleven . Daarvoor offert het systeemgeweten zelfs individuen op. Dat wordt bijvoorbeeld in beeld gebracht in de documentaire De Nieuwe Wildernis, waar een zwak veulentje wordt achtergelaten zodat de kudde kan overleven.

Soms ontstaan er systeemgaten, bijvoorbeeld doordat moeilijke gebeurtenissen of daders worden buitengesloten. Maar het systeemgeweten kun je vergelijken met een geschiedenisboek. Het geschiedenisboek wil alle feiten uit de complete geschiedenis bevatten. Wanneer een stuk van de geschiedenis wordt weggestopt, bijvoorbeeld omdat het te pijnlijk is, dan zal het geschiedenisboek ervoor zorgen dat de latere generaties die bladzijden weer in beeld brengen. Systeemgaten hebben dezelfde functie.

Soorten systeemgaten

Er zijn twee soorten systeemgaten: buitensluit-gaten/bestaans-gaten en schuld-gaten. Alle andere gaten zijn van deze twee afgeleid. Deze gaten bestaan in alle systemen. In dit artikel gebruiken we voorbeelden uit familiesystemen.

Bestaans-gaten of buitensluit-gaten

Bestaans-gaten kunnen ontstaan doordat mensen zijn buitengesloten. En buitensluiten kan gebeuren doordat iemand ‘over de schreef’ gegaan is. Maar het kan ook dat iemand vroeg gestorven is. Het gaat altijd om een situatie waarin de groep een verlies of verdriet niet goed kan hanteren.

Een voorbeeld van buitensluiten is een opa die zogezegd fout is geweest in de oorlog. De familie beslist dan als het ware dat opa de grenzen en regels van de familie, het dorp of Nederland heeft overschreden, en er dus niet meer bij hoort. Dat hoeft niet te betekenen dat opa in de gevangenis moet of moet scheiden van oma, maar hij wordt zoveel mogelijk genegeerd, gesprekken vallen stil als het over hem gaat. Het groepsgeweten ontzegt opa het recht op een plek.

Maar dan gaat het systeemgeweten aan de slag. Het systeemgeweten zegt: ‘Opa hoort erbij. En als hij buitengesloten wordt, moet opa’s plaats ingenomen worden.’ En dan kan het maar zo zijn dat een kleinzoon onbewust dat gat gaat vullen. Zelfs als de kleinzoon de opa nooit gekend heeft. De kleinzoon kan gedrag ontwikkelen dat hem het zwarte schaap van de familie maakt.

Zulk herhaald gedrag is een onbewust patroon dat ontstaat door de werking van het systeemgeweten. Voor de groep zelf is moeilijk te herleiden waar het gedrag vandaan komt.

Schuld-gaten

Schuldgaten ontstaan doordat ergens een sterke onbalans in nemen en geven is. Het systeemgeweten probeert ervoor te zorgen dat de balans hersteld wordt. Vaak uit zich dat in een gevoel dat mensen ergens voor moeten boeten, een last van een ander dragen, het gevoel hebben dat ze niet succesvol mogen worden.

In families en gezinnen zijn er ook veel voorbeelden van schuld-gaten. Als er in de kinderrij een kind vroeg gestorven is bijvoorbeeld, en dat kan ook een miskraam zijn, dan kan het zijn dat een volgend kind onbewust het gevoel heeft het ‘gat’ in het systeem op te moeten vullen. Door bijvoorbeeld het leven van de oudere (gestorven) broer of zus te moeten leiden. Dan is het systeem als geheel weer meer compleet en kan dan (kennelijk) beter overleven.

En als het gestorven kind een jongen was en het daaropvolgende kind een meisje, dan kan het zijn dat het meisje het gevoel ontwikkelt even goed als jongens te moeten zijn.

Dit mechanisme werkt ook als ouders liever een zoon dan een dochter wilden hebben. Natuurlijk zijn ze blij met hun dochtertje, maar toch kan het zijn dat deze dochter voelt dat ze eigenlijk een jongen had moeten zijn. Ook dan probeert het systeem het gat (een gewenste jongen) op te vullen.

Een bekend voorbeeld is als iemands moeder in het kraambed is gestorven. Het kind voelt zich dan, onbewust, schuldig aan de dood van haar of zijn moeder. Dat kan zich bijvoorbeeld uiten door een gevoel dat hij zijn leven niet verdiend heeft. En al helemaal niet alles wat hem toevalt aan geld en geluk.

Zo leiden schuldgaten tot onbewuste maar leidende patronen binnen mensen en systemen.

Systeemgaten zichtbaar maken

Een systemisch coach kan onderzoeken welke systeemgaten in een systeem leven.

Omdat bestaans-gaten ontstaan doordat er over iets of iemand gezwegen wordt, zijn ze natuurlijk lastig op te sporen. De coach moet vooral scherp zijn op wie of wat níet genoemd wordt. Een genogram of organogram maken kan helpen om onbewust opgeslagen informatie naar boven te halen.

Een andere belangrijke indicator voor systeemgaten en vooral schuldgaten is het stellen van de vraag: “Wie heeft er een prijs betaald?” Voor het feit dat een persoon leeft, dat de familie of het bedrijf rijk is, dat het goed gaat? Ook dat is informatie die liever niet ‘geweten’ wil worden, maar die het systeemgeweten maar al te goed in de gaten heeft.

Alleen door de systeemgaten te (h)erkennen komt er ruimte voor een nieuwe beweging.

* Deze blog is gebaseerd op het boek Systemisch coachen van Jan Jacob Stam en Bibi Schreuder.