Systemisch werken

De kern van systemisch werk

Systemisch werken berust op het idee dat we allemaal deel uitmaken van groepen, oftewel systemen, en dat binnen al die systemen (onbewuste) patronen en dynamieken bepalen hoe individuen zich bewegen. Die systemen zijn er als vanzelf, het eerste systeem al simpelweg doordat je geboren bent: je familie. Een klas, een sportclub, een team in een organisatie, een streek, een land, de samenleving: het zijn allemaal systemen in zichzelf.

Vaak wanneer er een probleem ontstaat, op persoonlijk vlak, op de werkvloer of binnen de familie, dan zoomen we in. Op de details van de situatie, op het individu. Systemisch werken  zoomt uit naar het geheel en kijkt eerst naar het waarom van het vraagstuk. Welke onbewuste patronen hebben geleid tot de situatie? Door oordeelloos en intentieloos te kijken naar het hele systeem helpt een systemisch begeleider een vraagsteller(s) onderzoeken waar ruimte is voor een geheel nieuwe aanpak van de situatie.

In systemisch werken spelen deze twee vragen een belangrijke rol in de exploratie van vraagstukken:

“Voor wat is dit vraagstuk een oplossing?”

“Wat in het systeem wil gezien worden en weer een plek in de geschiedenis hebben?”

Speerpunten van systemisch werken

De Duitse psychotherapeut Bert Hellinger (1925-2019) was de grondlegger van het systemisch werken. Eind jaren tachtig ontwikkelde hij familieopstellingen als een volwaardige methode. Hij noemde het ‘levenshulp’. Door het doen van vele opstellingen kwamen voor hem inzichten bovendrijven over de werking van systemen. Die inzichten werden de fundamenten van het systemisch werk zoals we dat nu kennen.

Systemisch werken rust op een aantal pijlers:

• Het geheel is anders dan de som der delen. Je kunt vooraf de deelnemers van een vergadering spreken of de familieleden van een gezin en een beeld vormen wat ieder individu wil inbrengen of bereiken. Maar zodra de groep samenkomt, verandert het hele gesprek, de energie en/of de uitkomst.
• Ieder systeem is deel van een groter systeem. Ieder systeem draagt eigen dynamieken en patronen in zich die op een manier verankerd raken in de deelnemers binnen dat systeem.
• Patronen zijn een wezenlijk onderdeel van systemen en daarmee van ieder mens. Ze herhalen zich, ze worden overgedragen, ze ontstaan als gevolg van een bepaalde oorzaak. Ze zijn lastig om aan te ontworstelen, niet in de laatste plaats omdat ze vaak onbewust in een individu of team verankerd zijn.
• In het moment doen het verleden, het heden en de toekomst mee. De uitdaging is welke van de drie het meest meedoet en het meest bepalend is voor het patroon waar iemand in zit.

Voorbeeldvraag onderzoeken met systemisch werk

Stel een medewerker kan zijn plek niet innemen binnen een organisatie. Waar ligt om te beginnen de oorzaak, binnen het familiesysteem, binnen het organisatiesysteem of in allebei? En waar begin je dan met onderzoeken? Lees daarover ook onze blog Organisatieopstellingen met respect voor het persoonlijke systeem.

Wanneer een medewerker deze situatie vaker heeft meegemaakt, is de kans groot dat de oorzaak ligt in het persoonlijke systeem. Is dat niet het geval, dan zal de oorzaak vermoedelijk meer binnen het organisatiesysteem liggen.

De aanpak verschilt in de basis niet zoveel. Zowel de familie als de organisatie is een systeem dat iets ‘wil’. Systemen willen compleet zijn. Om te overleven moet alles erbij horen. Ook vervelende gebeurtenissen. Ook wat geweest is of juist nog komen gaat. Maar wat hebben ze daarvoor nodig? Pas wanneer je antwoord op deze vraag hebt kan er ruimte komen voor beweging en groei.

Wat vraagt aandacht?

– Het verleden. Patronen binnen systemen zijn in het verleden ontstaan. Waar zijn ze ontstaan en waarom? Wat uit het verleden wil erbij horen? Het kan een verdriet uit de familie zijn, maar ook het vertrek van een collega dat nog niet verwerkt is door de afdeling.

– Het heden. In het heden vraagt het systeem duidelijkheid over ieders plek binnen het systeem. Erbij horen: mag ik een plek hebben? Ordening: waar is mijn plek dan? Uitwisseling: is er (on)balans in geven en nemen?

– De toekomst. De toekomst heeft twee gedaanten. De een is planbaar, wat wil ik doen en wat kan ik doen om dat te bereiken? De ander is evolutionair, die komt op je af en kun je zelf niet sturen. De vraag vanuit de evolutionaire toekomst is: wat is jouw bestemming? Is die (nog) wel wat je denkt dat die is?

Dat hele spectrum onderzoek je met systemisch fenomenologisch werken. Je kijkt daarmee voorbij het symptoom, zoomt uit van de details naar het geheel en vraagt je af: waar raakt deze vraag een thema dat dit effect zou kunnen hebben? Op wat voor manier is een terugkerend patroon een onbewuste loyaliteit aan (bijvoorbeeld) je ouders? Ben je vrij om keuzes te maken of is er iets in je achtergrond dat je gevangenhoudt in een patroon?

Systemisch werken vraagt om niet meteen willen oplossen, om een open en nieuwsgierige  blik naar het waarom. Wanneer je hebt gezien wat er onder het symptoom ligt, kom je ook bij andere keuzes en mogelijkheden om het op te lossen.

Systemisch werken met en zonder opstellingen

Systemisch fenomenologisch werk kun je toepassen in verschillende werkvormen, met of zonder gebruik van opstellingen. In alle vormen onderzoeken we de onderlinge verhoudingen en dynamieken tussen de verschillende elementen die zijn opgesteld.

Bij systemisch werken zonder opstellingen kun je kiezen voor gesprekken met systemische vragen en interventies. Dit kan een 1-op-1 gesprek zijn met een systemisch coach of systemisch begeleider, maar kan ook met bijvoorbeeld een team met meerdere personen. Soms is het al een interventie wanneer er wat uitgelegd wordt over hoe systemen werken en je hiernaast ‘legt’ wat zich afspeelt in jouw systeem. De begeleider bevraagt, neemt waar, geeft waarnemingen terug en kan een uitnodiging tot anders kijken of ‘omdenken’ doen. 

Werken met opstellingen draait om het uitbeelden van een familie- of organisatiesysteem waar je deel van uitmaakt of bij betrokken bent. Je maakt een vraagstuk extern en zichtbaar en kunt daarmee bedekte, onbewuste verbindingen onderzoeken.

Opstellen kan op verschillende manieren. De meest gangbare manier is het opstellen met menselijke representanten. Zij worden ingezet om een persoon of abstract element (een concept, product, bedrijfsonderdeel) te representeren in de opstelling. Je kunt ook opstellen zonder mensen, maar voorwerpen gebruiken. De tafelopstellingen met poppetjes zijn hier een mooi voorbeeld van. Je kunt de opstelling ook in de verbeelding begeleiden. Of werken met paarden.